سال تحصیلی جدید در ایران با حضور ۱۶میلیون و ۷۰۰هزار دانش‌آموز شروع شده است در حالی که به گواه آمار رسمی، بیش از چهار میلیون دانش‌آموز ایرانی در سن تحصیل از تحصیل محروم مانده‌اند، و آمار دقیقی نیز از کودکان مهاجر افغانستانی که نتوانسته‌اند وارد چرخه تحصیل شوند، در دست نیست.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد آمار کودکان بازمانده از تحصیل در ســال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ نسبت به سال تحصیلی ۱۳۹۵-۱۳۹۴ به میزان ۱۷.۱۵ درصد افزایش یافته است و در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ تعداد ۹۱۱ هزارو ۲۷۲ کودک لازم‌التعلیم از تحصیل بازمانده‌اند و تعداد ۲۷۹ هزارو ۱۹ دانش‌آموز ترک تحصیل کرده‌اند. طبق همین گزارش، از حدود چهار میلیون و ۸۹ هزار بازمانده از تحصیل طی سال‌های تحصیلی ۹۴ تا ۹۹، فقط ۴.۳ درصد آن‌ها یعنی ۱۷۸هزار و ۲۳۸ نفر جذب تحصیل شده‌اند.
نبود مدرسه در برخی مناطق دورافتاده، فقر مالی و فرهنگی خانواده‌ها، كار كودكان، معلوليت كودكان، مهاجرت از روستا به شهر، افزايش تعداد كودكان بدون شناسنامه، و ازدواج زودرس دختران از دلايل اصلی بازماندگی کودکان ایرانی از تحصیل ذکر شده است. این در حالی است که بحران اقتصادی و گسترش فقر، سوء مدیریت در آموزش و پرورش، کمبود ۳۰۰هزار معلم، تداوم اخراج فعالان صنفی معلمان، اخراج معلمان و تعلیق دانش‌آموزان به دلیل مشارکت در قیام ژینا، کمبود حداقل ۵۰هزار کلاس درس، تعطیلی‌های مکرر مدارس به دلیل کرونا و آلودگی هوا، حملات شیمیایی به مدارس دخترانه در نیمه دوم سال تحصیلی گذشته، افزایش آموزش‌های ایدئولوژیک و جنسیت‌زده در مدارس، کیفیت کلی آموزش در مدارس ایران را با بحران جدی روبرو کرده است.
در این میان، کودکان مهاجر افغانستانی که به دلیل واگذاری قدرت به طالبان در افغانستان و ممنوعیت تحصیل دختران، تعدادشان در ایران افزایش یافته است، با مشکلات متعددی برای ادامه تحصیل در مدارس ایران مواجه شده‌اند. طبق بیانیه گروهی از انجمن‌های حامی کودکان، «بی‌توجهی به تحصیل کودکان، اخذ شهریه‌های گزاف، ایجاد موانع بسیار اداری و بوروکراسی پیچیده برای ثبت نام کودکان اتباع و کودکان بدون شناسنامه و تعلل در صدور مجوز تحصیل این کودکان، گرفتار شدن خانواده‌های اتباع در صف‌های طویل در مراکز صدور مجوز در گرمای تابستان، همراهی نکردن مدارس برای ثبت نام کودکان و عدم ثبت نام از کودکانی که هیچ‌گونه اوراق هویتی ندارند، همگی زنگ خطری هستند برای آن‌که در آینده‌ای نزدیک بر آمار کودکان کار نیز افزوده شود.»
در حالی‌که طبق بخشنامه‌های پیشین، آموزش کودکان افغان در ایران رایگان بود، اما طبق بخشنامه وزارت آموزش و پرورش در سال تحصیلی جاری، خانواده‌های مهاجر برای تحصیل کودکان‌شان در مدارس دولتی ایران باید برای مقاطع ابتدایی، ۶۰۰هزار تومان، دوره متوسطه اول ۸۰۰هزار تومان، دوره متوسطه دوم، یک میلیون تومن، و مدارس فنی حرفه‌ای و کاردانش، یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومن شهریه بپردازند. مسلما پرداخت این شهریه برای خانواده‌های مهاجری که شغل و درآمد مناسبی ندارند، و یا همزمان باید هزینه تحصیل چند کودک را بپردازند، دشوار و حتی غیرممکن است. این در حالی است که ایران سالانه ۱۷میلیون یورو کمک خارجی برای تحصیل مهاجران خارجی در ایران دریافت می‌کند. هرچند مهدی فیاضی، رییس مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش و پرورش، ادعا کرده است که ایران سالانه بیش از ۳۳۵ میلیون دلار برای تحصیل اتباع افغانستانی در کشور هزینه می‌کند. لازم به ذکر است که کل بودجه وزارت آموزش و پرورش در سال جاری، ۲۴۲هزار میلیارد تومان (حدود پنج میلیارد دلار) برای ۹۷۱ هزار پرسنل شاغل، ۳۸ هزار بازنشسته مشغول به خدمت، و ۱۶ میلیون و ۲۰۰ هزار دانش‌آموز بوده است.
از سوی دیگر، این بخشنامه دست مدیران مدارس را برای برخوردهای سلیقه‌ای و عدم ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر باز گذاشته است. طبق تبصره ۶ این بخشنامه، مدیران مدارس موظفند مشروط به داشتن فضای فیزیکی کلاس و تراکم دانش‌آموزی استاندارد، اتباع و مهاجرین خارجی در استان و شهرستان‌هایی که توسط سازمان ملی مهاجرت مجاز اعلام شده، ثبت‌نام کنند. در روزهای گذشته نامه‌ای از سوی والدین دانش‌آموزان افغانستانی منتشر شد که طبق آن آموزش و پرورش ناحیه پنج اصفهان برغم پرداخت شهریه و ثبت‌نام دانش‌آموزان، از تحصیل کلیه این کودکان خودداری کرده است.
هرچند به دلیل نبود آمار واقعی از تعداد کودکان مهاجر در سن تحصیل، نمی‌توان با قطعیت آماری از تعداد کودکان افغانستانی ارائه داد که به دلایل مختلف مجبور به ترک تحصیل شده‌اند و یا اصلا موفق به ثبت‌نام در مدارس ایران نشده‌اند. معاون وزیر آموزش و پرورش و رئیس مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور در شهریور ۱۴۰۱ از افزایش ۴۰درصدی جمعیت دانش‌آموزان افغان خبر داده و گفته بود که جمعیت نیم میلیون نفری دانش‌آموزان افغانستانی در این سال به ۸۰۰ هزار نفر رسیده است، اما یکی از آمار اعلام‌شده از سوی آموزش و پرورش نشان می‌دهد که در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ ایران، ۶۷۰ هزار نفر دانش‌آموز اتباع خارجی تحصیل کردند و آمار دیگری حاکی از این است که در سال تحصیلی گذشته، مجموعا ۶۱۴ هزار و ۱۹۹ دانش آموز دختر و پسر اتباع خارجی در سامانه سیدا ثبت‌نام کرده‌اند که بیشترین ملیت این دانش آموزان افغانستانی است.
● فمنا با ابراز نگرانی شدید از افزایش تعداد کودکانی که امکان دسترسی به تحصیل در ایران را ندارند، از مقامات ایرانی می‌خواهد که تمام اقدامات لازم برای تضمین دسترسی کودکان ایرانی و افغانستانی مهاجر به تحصیل و آموزش انجام دهند.
● فمنا همچنین از یونیسف، کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، و دفتر توسعه سازمان ملل متحد در ایران می‌خواهد که بر وضعیت آموزش کودکان در ایران، به ویژه دسترسی آن‌ها به تحصیل، نظارت جدی داشته باشند و برای کاهش تعداد کودکان بازمانده از تحصیل با مقامات ایرانی همکاری کنند.
● فمنا همچنین از سیستم سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا می‌خواهد که بر دسترسی دانش‌آموزان مهاجر، به‌ویژه کودکان مهاجر و پناهنده افغان، به تحصیل و آموزش نظارت کنند، و با نظارت جدی بر بر نحوه هزینه‌کرد کمک‌های خارجی در این زمینه اطمینان حاصل کنند که این کمک‌ها برای دسترسی کودکان پناهنده و مهاجر افغان به تحصیل استفاده می‌شود.