نویسنده: یارا
اقدامات مدنی و فعالیت‌های مسالمت‌آمیز جرم نیست، هرچند تعداد بسیار زیادی از فعالان مدنی صرفا به دلیل فعالیت‌هایشان، و یا تعداد زیادی از افراد عادی به دلیل شرکت در اعتراضات، بويژه در سال‌های اخیر، بازداشت و سپس به حبس محکوم شده‌اند. هر متهمی طبق قانون دارای حقوقی است که باید از زمان بازداشت تا پایان دادگاه و حبس رعایت شود، هرچند اخبار و اطلاعاتی که توسط بازداشت‌شدگان، وکلا، و خانواده‌هایشان منتشر می‌شود، نشان می‌دهد این حقوق در بسیاری از موارد رعایت نمی‌شود. با این حال، آگاهی از آنچه در دوران حبس در انتظارتان است، و همچنین آگاهی از حقوق‌تان در هنگام بازداشت باعث می‌شود بتوانید روحیه حق‌خواهی‌تان را بیشتر حفظ کنید و در هنگام بازداشت و حبس نسبت به نقض حقوق‌تان اعتراض کنید. علاوه بر این اطلاع داشتن از حقوق خود و یادآوری مداوم آن در جریان بازجویی به بازجویان و دیگر ضابطان قضایی میتواند شما را در موقعیت مسلط‌‌تری قرار دهد.
تفهیم اتهام: هر فردی، به مدت ۲۴ ساعت بعد از بازداشت، باید به صورت کتبی تفهیم اتهام شود، یعنی نوع اتهام و دلايل آن اعلام شود تا بازداشت‌شده بتواند با آگاهی از اتهام از خود دفاع کند. حتی متهمانی که در صحنه جرم، به عنوان مثال موقع دزدی، دستگیر می‌شوند باید به صورت کتبی مورد تفهیم اتهام قرار بگیرند. سعی کنید تا حد امکان هیچ اتهامی را قبول نکنید و در برگه تفهیم اتهام نیز این را بنویسید.
اگر تا ۴۸ساعت بعد از دستگیری تفهیم اتهام نشدید، خودتان به صورت جدی پیگیر شوید و به بازجو بگویید که تفهیم اتهام نشده‌اید. تفهیم اتهام از این جهت مهم است که شما قانونا فقط موظف به پاسخگویی به سوالاتی هستید که به اتهامات‌تان مربوط است.
حق اطلاع دادن به خانواده: طبق ماده ۵۰ قانون آیین دادرسی کیفری، حق دارید بلافاصله پس از بازداشت، خانواده‌‌‌تان را نسبت به دستگیری و محل نگهداری‌‌‌تان مطلع کنید. یکی از ابزارهای فشار بازجوها این است که به زندانی اجازه تماس با خانواده را نمی‌دهند. در چنین شرایطی از نگهبانان درخواست کاغذ و خودکار کنید و اعتراض‌تان را نسبت به این قضیه مکتوب اعلام کنید. در عین حال که برای حقوق قانونی‌تان اعتراض می‌کنید، اجازه ندهید که تماس گرفتن با خانواده به نقطه ضعف‌تان تبدیل شود.
حق معاینه پزشکی: مطابق قانون، فرد بازداشت‌شده باید بلافاصله پس از ورود به بازداشتگاه، توسط پزشک معاینه شود. اگر بیماری خاصی دارید یا دارو مصرف کنید حتما پزشک زندان را مطلع کنید. اگر معاینه نشدید و نیاز به مصرف داروهایتان دارید، حتما نگهبان را در جریان قرار دهید و از او بخواهید که شرایط ملاقات با پزشک زندان را برایتان مهیا کند. اگر با بی‌توجهی زندانبان مواجه شوید، همچنان به پیگیری‌تان ادامه دهید. حفظ سلامت جسمانی به شما کمک می‌کند تا از پس دوران بازداشت و بازجویی بهتر برآیید.
حق اعتراض به قرار بازداشت: در صورت صدور قرار بازداشت موقت، حق دارید که ظرف مدت ده روز به این قرار اعتراض کنید. اعتراض به قرار بازداشت موقت باید توسط دادگاه رسیدگی شود. اگر دادگاه قرار بازداشت را تایید کند باز هم حق دارید پس از گذشت یک ماه به این قرار اعتراض کند. حتما به قرار بازداشت‌تان اعتراض کنید، حتی اگر بازجو وعده می‌دهد که قرار است به زودی آزاد شوید و نیازی به اعتراض ندارید. همچنین می‌توانید از بازپرس بخواهید که قرار بازداشت‌تان را به قرار وثیقه یا کفالت تبدیل کند.
حق خودداری از امضای برگه‌ها: متهم حق دارد تا زمانی که برگه‌ای را کامل مطالعه نكرده است و از محتويات اوراق باخبر نشده است، از امضای آن‌ها آن خودداری كند. توصیه می‌کنیم هر برگه‌ای را که در بازجویی، بازپرسی، و یا در دادگاه جلویتان گذاشتند تا امضا کنید، دقیق بخوانید. مقام قضایی یا بازجو نمی‌تواند و نباید مانع از خواندن شما شود. اگر بازجو با ارعاب و تهدید قصد داشت از شما امضا بگیرد، تا جایی که امکانش را دارید مقاومت کنید. یادتان باشد که این مقاومت در نهایت نجات‌بخش خواهد بود.
حق سكوت: به عنوان متهم حق دارید به سوال‌هایی كه در بازجويی يا بازپرسی از شما پرسیده می‌شود، جواب ندهید. مرجع قضايی اجازه ندارد که متهم را وادار به پاسخگویی كند، بلكه فقط مكلف است سكوت متهم را در صورت‌جلسه مکتوب كند. البته سکوت در در بازجویی کار راحتی نیست و حتی گاهی با توجه به میزان فشارهای وارده از سمت بازجوها غیرممکن به نظر می‌رسد. اما اگر بتوانید در برابر این فشارها مقاومت کنید و از حق سکوت‌تان استفاده کنید، هیچ اقراری که در دادگاه مستمسک صدور حکم علیه شما بشود، وجود نخواهد داشت.
حق پاسخ ندادن به سوالات خارج از چارچوب اتهام: سوالاتی که در بازجویی از شما پرسیده می‌شود باید در چارچوب اتهامات‌تان باشد و بازجو نمی‌تواند سوالات القایی و تلقینی مطرح کند. برای مثال اگر منکر حضور در اعتراضات شده‌اید، نمی‌توانند از شما درباره سازماندهی و یا هماهنگی اعتراضات بپرسند. اگر سوالاتی در چارچوب اتهام‌تان نیست، در برگه بازجویی بنویسید که به چه دلیل پاسخ نمی‌دهید. با این حال اگر تحت فشار ناچار شدید به این سوالات پاسخ دهید، در ابتدای پاسخ‌تان ذکر کنید که این سوال در چارچوب اتهامات‌تان نیست و مجبور به پاسخگویی شده‌اید.
رعايت حرمت و كرامت متهم: نگهداری دستگیرشدگان در سلول انفرادی، بازجويی با چشم‌بند یا دست‌وپای بسته، بازجویی در شب به نحوی که مانع خواب متهم شود، خلاف مقررات است. هرچند اکثریت کسانی که تجربه بازداشت دارند، می‌دانند که این مقررات در بازداشتگاه‌ها رعایت نمی‌شود و بازجویی‌های طولانی با چشم‌بند، و نگهداری متهمان در سلول انفرادی یکی از روش‌های بازجویان برای درهم شکستن مقاومت بازداشت‌شدگان است. با این وجود، آگاهی و پافشاری بر حقوق‌تان باعث می‌شود بازجوها در برخورد با شما کمی محتاط‌تر باشند.
تهدید و شکنجه ممنوع است: هرگونه تهديد يا شكنجه متهم و اجبار او به پاسخ دادن به سوالات ممنوع است. اگر در طول بازجویی شکنجه شدید، تهدید شدید، مورد آزار و اذیت فیزیکی و یا جنسی قرار گرفتید، بلافاصله پس از بازگشت به سلول، از نگهبان کاغذ و خودکار بگیرید و شکایت‌تان را مکتوب خطاب به رئیس بازداشتگاه بنویسید. بعدا در حضور قاضی و هر مقام قضایی دیگری بگویید که شکنجه شده‌اید و اگر تحت فشار اقراری کرده‌اید آن را نقض کنید، چون طبق قانون اقرار شما در نزد قاضی اهمیت دارد.
حق برخورداری از وکیل: به موجب ماده ۴۸ قانون آیین دادرسی کیفری، متهم با شروع تحت نظر قرار گرفتن توسط ضابطان قضایی میتواند تقاضای حضور وکیل کند. هرچند این حق قانونی در مراحل بازداشت و بازپرسی و به تازگی حتی در مرحله دادگاه (در برخی شعب دادگاه انقلاب ) رعایت نمی‌شود، اما توصیه می‌کنیم تا حد امکان به نقض این حق اعتراض کنید. در حین بازجویی و به خصوص در بازپرسی نیز می‌توانید نسبت به حضور نداشتن وکیل‌تان اعتراض، و آن را مکتوب کنید.
دفاع آخر: پس از اتمام مراحل بازجویی، و به اصلاح بازجو وقتی پرونده‌تان توسط او بسته شد، بازپرس برای اخذ دفاع آخر احضارتان می‌کند. قاضی یا بازپرس مجددا اتهامات‌تان را مکتوب کرده و با ذکر دلایل به شما تفهیم می‌کند و از شما می‌خواهد که آخرین دفاع‌تان را در برابر اتهامات بنویسید. در جریان آخرین دفاع نیز بسیار مهم است که اتهامات را نپذیرید. اگر در بازجویی و به دلیل فشارهای دوران بازداشت و یا شکنجه ناچار شده‌اید به چیزی اعتراف کنید، در این مرحله به صورت کتبی و شفاهی به بازپرس اعلام کنید که اعترافات‌تان را نمی‌پذیرید چون تحت فشار و شکنجه بوده‌اید. تاکید کنید که اتهامات وارده را رد می‌کنید. ممکن است بازپرس هم تهدیدتان کند که در صورت نپذیرفتن اتهامات، پرونده‌تان را در مرحله تحقیقات و بازجویی نگه می‌دارد. تا حد امکان از تهدیدها نترسید و وعده و وعیدها را جدی نگیرید و سعی کنید آنچه را به صلاح آینده‌تان است انجام دهید.
حق آگاهی از زمان احضار به دادگاه: طبق قانون، باید حداقل پنج روز پیش از جلسه دادگاه از زمان دادگاه با خبر شوید تا بتوانید خودتان را برای دفاع آماده کنید. همچنین طبق قانون شما و وکیل‌تان مجاز هستید که پیش از جلسه دادگاه از محتوای پرونده مطلع شوید. اگر قرار بازداشت‌تان تمدید شد، و دادگاه‌تان در شرایطی تشکیل شد که همچنان زندانی هستید، و از قبل به شما اطلاع داده نشده، می‌توانید به صورت مکتوب خطاب به دادگاه بنویسید که زمان لازم برای آماده شدن را نداشته‌اید و می‌خواهید دادگاه‌تان به تعویق بیفتد.
برای اطلاع بیشتر در مورد حقوق متهمان در هنگام بازداشت، می‌توانید کتابچه حقوق متهم را مطالعه کنید که سالها پیش عبدالفتاح سلطانی و مهناز پراکند تهیه و تدوین کرده‌اند.