واگذاری قدرت به طالبان در افغانستان منجر به بسته شدن فضای مدنی و عقب‌نشینی از پیشرفت‌های حاصل‌شده در زمینه حقوق زنان و آزادی مطبوعات شده است. در حالی‌که زنان روزنامه‌نگار نقش مهمی در پوشش مسائل زنان و برجسته کردن تبعیض و خشونت علیه زنان ایفا می‌کنند، و تضمین امنیت خبرنگاران و حمایت از رسانه‌های مستقل اهمیت حیاتی دارد، روزنامه‌نگاران زن به‌ویژه هدف حملات طالبان قرار گرفته و با تهدید، آزار و اذیت و ارعاب مواجه و حتی از حضور در رویدادهای مطبوعاتی منع می‌شوند.
حذف زنان از رسانه‌ها عقب‌گرد بزرگی برای برابری جنسیتی در افغانستان است، و سیاست‌های طالبان تبدیل به چالش مهم جامعه بین‌المللی برای حمایت از آزادی مطبوعات و حقوق زنان شده است.
گزارش تلاش طالبان برای حذف زنان از رسانه: گامی بلند به سوی حذف زنان از جامعه، به بررسی وضعیت زنان روزنامه‌نگار از یک سال پیش از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان اختصاص داشت. این گزارش، سال گذشته در روز جهانی آزادی مطبوعات به زبان فارسی منتشر شد. مطلب پیش رو، چکیده‌ای از گزارش به‌روز شده وضعیت زنان روزنامه‌نگار از سال ۲۰۲۰ تا به امروز است که به زبان انگلیسی منتشر شده است.
زنان در روزنامه‌نگاری: تحلیل وضعیت پیش از واگذاری قدرت به طالبان
زنان روزنامه‌نگار در افغانستان در سال قبل از تسلط طالبان، به‌رغم وعده این گروه مبنی بر رعایت آتش‌بس در جریان مذاکرات صلح، با تهدیدها و خشونت‌های فزاینده ای مواجه شدند. حداقل یازده روزنامه‌نگار از جمله پنج زن در ترورهای وحشیانه هدف قرار گرفته و کشته شدند. فعالان حقوق زنان و روزنامه‌نگاران با فشار و تهدید طالبان روبه‌رو شدند تا شغل خود را ترک کنند. در نتیجه تعداد زنانی که در رسانه‌ها کار می‌کنند کاهش چشم‌گیری یافته است و بسیاری مجبور به استعفا شده‌اند. این حملات تأثیر مخربی بر جامعه مدنی افغانستان و تلاش‌های بی‌وقفه‌ی آنان برای ساختن یک افغانستان همه‌شمول و دموکراتیک داشته است.
پیش از تسلط طالبان، زنان روزنامه‌نگار در افغانستان نامه‌های تهدید‌آمیز دریافت کرده و با فشارهای مستمر مواجه شدند تا دست از روزنامه‌نگاری بردارند. هر گزارش و یا مقاله‌ای که نقش طالبان را در این تهدیدها و ترورهای خشونت‌بار و سیستماتیک علیه جامعه مدنی برجسته می‌کرد، می‌توانست به اهرمی تلافی‌جویانه بر علیه آن روزنامه‌نگار خاص یا گروه مورد نظر تبدیل شود.
انسیه شهید، خبرنگار طلوع‌نیوز درباره آن روزها می‌گوید: «هر روز صبح با این هراس از خواب بیدار می‌شدیم که امروز نوبت کیست که کشته شود. به بهانه کنفرانس، گزارش یا بهانه‌های مختلف، زنان روزنامه‌نگار را به مکان‌های مختلف کشاندند تا کشته شوند. اما با وجود همه تهدیدها، ما به کار خود ادامه دادیم.»
وضعیت زنان روزنامه‌نگار پس از واگذاری قدرت به طالبان
زنان روزنامه‌نگار در سال‌های اخیر با چالش‌های بسیاری مواجه شده‌اند، از جمله استعفای اجباری و یا ترک کشور به دلیل تهدیدهای امنیتی. حضور زنان در رسانه‌ها کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است، و بسیاری از آن‌هایی که در تلاش بودند کارشان را ادامه دهند، ترور و یا تهدید شده‌اند. به‌رغم درخواست برای برقراری تدابیر امنیتی بیشتر، دولت پیش از طالبان اقدامی برای حمایت مناسب از زنان روزنامه‌نگار انجام نداد، و یا به نگرانی‌های فعالان جامعه مدنی پاسخی نداد. فقدان اقدام مناسب در این زمینه باعث ایجاد نگرش منفی نسبت به زنان در جامعه و هموارسازی مسیر برای ظهور و بروز مجدد ایدئولوژی طالبان شد.
از حدود در دو سال گذشته که از قدرت‌گیری مجدد طالبان می‌گذرد، فعالیت‌های رسانه‌ای در افغانستان شدیدا کاهش یافته است. نیمی از رسانه‌های خبری کابل فعالیت خود را متوقف کرده و ۶۰ درصد خبرنگاران شغل خود را از دست داده‌اند. بیشتر این محدودیت‌ها علیه زنان روزنامه‌نگار اعمال شده و به بیکاری ۷۶.۱۹ درصد این زنان منجر شده است و بسیاری از آنان برای اجتناب از پیگرد قانونی طالبان به کشورهای همسایه گریخته‌اند. طالبان بسیاری از رسانه‌ها از جمله خبرگزاری‌های زنان، رادیوها و وب‌سایت‌ها را به تعطیلی کشانده‌اند. در آغاز به خبرنگاران زن گفته شد که در خانه بمانند، و این اقدام منجر به حذف صدای زنان از تمامی رسانه‌ها شد. در حال حاضر در ۱۵ ولایت از ۳۴ ولایت افغانستان، هیچ خبرنگار زنی وجود ندارد و این موضوع سرکوب دیدگاه‌های زنان را در رسانه‌ها برجسته می‌کند.
زنان خبرنگار در افغانستان تحت حاکمیت طالبان با محدودیت‌ها و خشونت‌های روزافزونی روبه‌رو هستند. بسیاری از برنامه‌های تلویزیونی که مجری‌‌شان زن بودند، تعطیل شده‌اند و زنان خبرنگار امکان حضور در انظار عمومی برای تهیه گزارش‌های خبری را از دست داده‌اند. طالبان حاضر نیستند با زنان صحبت و یا با آن‌ها مصاحبه کنند و کسانی را که در شبکه‌های اجتماعی از آن‌ها انتقاد می‌کنند، مورد آزار و اذیت قرار می‌دهند و دستگیر می‌کنند. خبرنگاران همچنین با سانسور گسترده‌ای دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند و تهیه گزارش از هر چیزی که تصویری منفی از طالبان نشان دهد، ممنوع است.
ایجاد فضای رعب و وحشت از سوی طالبان، بسیاری از خبرنگاران زن و کسانی را که قصد مطرح کردن موارد نقض حقوق زنان را دارند به سکوت کشانده است. برای رفع این مشکل، برخی از روزنامه‌نگاران پلتفرم‌های رسانه‌ای آنلاین خود را راه‌اندازی کرده‌اند، اما کمبود منابع مالی و عملیاتی، ادامه فعالیت‌شان را دشوار کرده است. فاطمه روشنیان، از رسانه نیم‌رخ می‌گوید: «قبل از سقوط کابل مجله خود را منتشر می‌کردیم، پس از آن مجبور بودیم کار خود را به صورت آنلاین ادامه دهیم، زیرا هفته‌نامه ما یک نشریه مهم و پیشرو در حوزه زنان، با مواضعی سخت در مخالفت با طالبان بود.» حذف زنان از رسانه‌ها طرح طالبان را برای طرد آشکار زنان از عرصه عمومی تسهیل می‌کند و آن‌ها را در معرض خشونت‌های سیستماتیک بیشتری قرار می‌دهد.
از زمان تسلط طالبان بر افغانستان، پوشش خبری مسایل زنان محدود یا ممنوع شده است که به سرکوب صداهای مختلف و دیدگاه‌های مخالف انجامیده است. حداقل ۸۰ نفر بازداشت شده‌اند، ۳۰ خبرنگار با خشونت فیزیکی مواجه شده و سه خبرنگار زندانی شده‌اند. این اقدامات، بسیاری از خبرنگاران زن را مجبور به ترک شغل خود کرده و صدای زنان را بیشتر خاموش کرده است. از سویی قوانین پوشش تحمیلی طالبان بر زنان و این‌که خبرنگاران و روزنامه‌نگاران زن باید خود را با ایدئولوژی و تفکر طالبان تطبیق دهند، بر ظلم و ستم بر زنان در رسانه‌ها افزوده است. فقدان صداهای متنوع در رسانه‌ها باعث شده که نگاه طالبان به زنان به روایت غالب تبدیل شود و فرصت کمی برای چالش یا پرسش باقی بماند. در نتیجه، صدای زنان به طور سیستماتیک در حال حذف شدن از گفتمان عمومی است.
توصیه‌ها
- طالبان باید موظف شوند که به آزادی بیان، مطبوعات و رسانه‌ها احترام بگذارند و محدودیت‌های تحمیل‌شده به کار خبرنگاران زن را برطرف کنند. جامعه جهانی باید از طریق راه‌کارهای قانونی موجود در سازوکارهای بین‌المللی برای پاسخگو کردن طالبان در برابر نقض حقوق خبرنگاران به‌ویژه خبرنگاران زن و محدودیت‌های اعمال‌شده بر رسانه‌ها اقدام کند.
- از خبرنگارانی که در کشور باقی مانده‌اند، به ویژه خبرنگاران زن، حمایت و به طالبان فشار وارد شود تا امنیت روزنامه‌نگاران را تضمین کنند. این نهادها باید به خبرنگاران زن در خطر کمک کنند تا هر چه سریع‌تر کشور را ترک کنند و به کشورهای امن منتقل شوند.
- برای اصحاب رسانه که متعهد به پوشش حقوق بشر و مسائل زنان هستند و در این شرایط سخت به تعهدشان پایبند مانده‌اند، چتر حمایتی ایجاد و از نظر مالی و دیگر موارد حمایت شوند. نهادهای بین‌المللی باید شرایطی فراهم کنند تا از خبرنگاران در زمان بیکاری و فروپاشی اقتصادی حمایت مالی شود.
- گروه‌های مستقل و کوچکی که در شرایط کنونی و به‌رغم ازهم‌پاشیدگی و ضعف جامعه مدنی و رسانه‌ها شکل گرفته و در فضای سرکوب به فعالیت خود ادامه می‌دهند، به رسمیت شناخته و از آنان حمایت شود. این گروه‌ها با شناخت و تعهد به مسائل زنان، در پاسداری از دستاوردهای حقوق بشر، آزادی بیان و حقوق زنان نقش محوری دارند و می‌توانند خلأ اطلاعاتی موجود را پر کنند. سازمان و نهادهای منقله‌ای و بین‌المللی باید آموزش زنان شهروند خبرنگار در افغانستان را در اولویت برنامه‌های خود قرار دهند تا این گروه‌ها بتوانند به تلاش خود برای پوشش مسائل زنان به ویژه در ولایات دورتر افغانستان ادامه‌دهند. آموزش خبرنگاران، به ویژه خبرنگاران زن افغان در زمینه امنیت فیزیکی و سایبری باید در اولویت قرار گیرد.